VredesMagazine, juni 2016 – Op de agenda van de NAVO-top komende juli in Warschau staat onder meer het bespreken van de kernwapenstrategie van het bondgenootschap. Van het optimisme van een aantal jaar geleden, toen bijvoorbeeld de Amerikaanse president Obama zich uitsprak voor vergaande nucleaire ontwapening, is weinig meer over. Met name oplopende spanningen tussen Rusland en de NAVO/EU maken kernwapens weer een urgenter probleem. Extra zorgelijk is dat nagenoeg alle kernwapenstaten bezig zijn met een modernisering van hun nucleaire arsenalen, waarbij het streven naar ‘beter inzetbare’ kernraketten een belangrijke rol speelt.
Kernwapenstrategie NAVO
De mogelijkheid kernwapens in te zetten vormt al decennialang één van de hoekstenen van de algemene strategie van de NAVO. Het laatste beleidsdocument, van mei 2012, spreekt over kernwapens als een “centraal onderdeel van de totale NAVO-mogelijkheden voor afschrikking en verdediging”. Het benadrukt dat de NAVO een nucleaire alliantie zal blijven zolang kernwapens bestaan en noemt deze de ultieme garantie voor de veiligheid van de NAVO-lidstaten.
Hoewel hiermee weinig veranderde aan het beleid als zodanig, was de toonzetting ten aanzien van kernwapens wel een die meer hoop gaf op stappen richting ontwapening. Zo stelde de NAVO in hetzelfde document bereid te zijn te kijken of de hoeveelheid niet-strategische kernwapens, die bijvoorbeeld in diverse Europese landen, waaronder Nederland (vliegbasis Volkel in Noord-Brabant), zijn gestationeerd, teruggebracht zou kunnen worden. Voorwaarde was dat Rusland vergelijkbare stappen zou zetten.
Russische dreiging?
Vier jaar later liggen de kaarten heel anders. De toenemende spanningen tussen Rusland en de NAVO en EU doen deze partijen teruggrijpen naar Koude Oorlog-retoriek, inclusief meer nadruk op kernwapens. Tegelijkertijd wijst men met een beschuldigende vinger naar de ander.
Zo beschuldigt de NAVO Rusland van het dreigen met kernwapens. Het land zou deze zien als compensatie voor de conventionele militaire zwakte ten opzichte van de NAVO. Die reageert daarop in de eerste plaats met nog meer troepenopbouw in Oost-Europa. Ook zou het bevestigen, zo niet verstevigen, van de nucleaire afschrikkingsdoctrine nodig zijn om Oosteuropese landen gerust te stellen. Er waren zelfs geruchten dat Polen gevraagd zou hebben Amerikaanse kernwapens binnen de landsgrenzen te stationeren. Daarnaast nam de NAVO, tot uitgesproken ongenoegen van Rusland begin mei een nieuw raketschildsysteem in Europa in gebruik. De basis van dit systeem bevindt zich in Roemenië.
Voor het eerst sinds het einde van de Koude Oorlog oefent de NAVO ook weer de hele zogenaamde ‘escalatieladder’, inclusief het moment van transitie van een conventioneel naar een nucleair conflict. Lange tijd werden conventionele en nucleaire oefeningen strikt gescheiden gehouden.
De verslechterde verhouding tussen Rusland en het westen is niet aan één kant te wijten. De basis ervoor ligt in het steeds verder naar het oosten uitbreiden van de EU en de NAVO, waarmee principe-afspraken van na de Koude Oorlog geschonden worden. Dit is uiteraard geen vrijbrief voor het Russische optreden in de regio, maar maakt dit wel enigszins begrijpelijker.
Modernisering nucleaire arsenalen verlaagt kernwapendrempel
Nagenoeg alle kernwapenstaten zijn bezig met een fikse moderniseringsslag van hun nucleaire arsenalen. Rusland ontwikkelt de RS-28 Sarmat, een intercontinentale ballistische kernraket. Deze zou kunnen worden uitgerust met forse kernkoppen (2000 keer de kracht van de bom op Hiroshima) en te geavanceerd zijn om door een raketschild te worden tegengehouden.
Vanuit NAVO-landen wordt die dreiging die hier van uitgaat breed uitgemeten, maar deze verzwijgen liever hun eigen stappen. In het Verenigd Koninkrijk staat het besluit over de vervanging van de Trident-kernwapenonderzeeërs eraan te komen. De totale kosten hiervoor worden inmiddels op minstens 260 miljard euro geschat. De nieuwe Labour-leider Jeremy Corbyn is fel tegen de nieuwe kernwapens, maar kan erop rekenen dat een deel van de parlementariërs van zijn partij met de Conservatieven mee stemt en zo het besluit tot vervanging aan een ruime meerderheid helpt.
De Franse luchtmacht heeft inmiddels de nieuwe ASMPA-kernraket in gebruik genomen. Deskundigen waarschuwen dat dit tactische kernwapen de drempel voor inzet zou verlagen. Hetzelfde geldt voor de ‘beter inzetbare’ opvolger van de oude B61-atoombommen die de Verenigde Staten in NAVO-verband nog in vier Europese landen (België, Italië, Nederland, Turkije) hebben gestationeerd. De B61-12 zou rond 2020 in gebruik genomen moeten worden.
De Verenigde Staten hebben meer nieuwe kernwapens op de rol staan. In het defensiebudget voor 2017 komt onder meer een controversiële nieuwe kruisraket te voorschijn. Nota bene het Pentagon zelf waarschuwt vervolgens dat de nucleaire moderniseringsplannen van Rusland, de VS en India, dat bezig is met nieuwe kernwapenonderzeeërs, de belangrijkste drijfveer zijn voor China om ook nieuwe nucleaire capaciteiten te gaan ontwikkelen. Een klassieke wapenwedloop dus.
Deze uitermate gevaarlijke ontwikkelingen worden verder gevoed door de illusie dat een ‘beperkte kernwapenoorlog’ mogelijk zou zijn. Kernwapeninzet als onderdeel van een conventionele oorlog is iets dat eigenlijk altijd terecht als onmogelijk werd beschouwd. Wanneer eenmaal nucleaire wapens ingezet worden lijkt het onmogelijk te ontsnappen aan steeds verdere escalatie, culminerend in totale vernietiging van de wereld. Juist Jens Stoltenberg, secretaris-generaal van de NAVO, stelde recentelijk: “Niemand moet denken dat het mogelijk is kernwapens op beperkte wijze te gebruiken als deel van een conventioneel conflict.”
Kernwapens en lobby voor meer geld voor defensie
De militaire lobby voor meer geld voor defensie timmert flink aan de weg, en heeft de wind in de rug. Men schrikt er niet voor terug op opportunistische wijze de angst voor kernwapens in te zetten. De Nederlandse Commandant der Strijdkrachten, generaal Tom Middendorp, kwam eind februari in een groot interview in Elsevier met de bewering op de proppen dat bezuinigingen op defensie de inzet van kernwapens dichterbij hadden gebracht. Hij zei: “De afschrikking met conventionele wapens is verminderd. […] Er ontbreken tredes in de escalatieladder. De atoomdrempel is nu lager.”
Generaal Richard Shirreff, tot 2014 Deputy Supreme Allied Commander in Europe ging nog een stapje verder en beweerde dat een kernwapenoorlog tussen Rusland en de NAVO binnen een jaar op de loer ligt, tenzij de NAVO zijn militaire aanwezigheid in de Baltische staten flink zou opvoeren.
Nederlandse stappen?
Op globale politiek niveau lijkt het streven naar een kernwapenvrije wereld steeds meer naar de achtergrond te verdwijnen. Tegelijkertijd pleiten steeds meer landen, die zelf niet over kernwapens beschikken en geen deel uitmaken van de NAVO, voor een verbod op kernwapens. Nederland steunde dit vooralsnog niet, met een vaag beroep op het gezamenlijk optrekken binnen NAVO-verband en wederom wijzen naar Rusland.
Eind april debatteerde de Tweede Kamer over een verbod op kernwapens, naar aanleiding van een door Pax ingezet burgerinitiatief. Voor een verbod was geen Kamermeerderheid te vinden, wel voor andere stappen: het in overleg met de Verenigde Staten afbouwen van de Nederlandse kernwapentaak in NAVO-verband, en het initiëren van een nieuw debat over nucleaire ontwapening binnen de NAVO, in de hoop zo ook Rusland over de streep te trekken. Ook vindt de Kamer dat de regering de geheime overeenkomsten met de VS, op basis waarvan kernwapens in Nederland zijn geplaatst, eindelijk openbaar moet maken.
Het is de vraag of de regering deze moties gaat uitvoeren. De afgelopen jaren heeft de Kamer vaker aangedrongen op dergelijke stappen, zoals het verwijderen van de kernwapens van vliegbasis Volkel of het niet voor kernwapengebruik geschikt maken van de F35 (Joint Strike Fighter). De regering heeft dit steeds naast zich neergelegd.
Explosieve cocktail
De nucleaire dreiging heeft gedurende de Koude Oorlog als een zwaard van Damocles boven de wereld gehangen. Daarna werden stappen op het vlak van ontwapening gezet, al bleef de mogelijke inzet van kernwapens voor de staten die ze bezitten altijd het sluitstuk van de militaire strategie. In het politieke en publieke debat werd steeds vaker gesproken over het streven naar een kernwapenvrije wereld, maar dit was niet in lijn met wat in realiteit gebeurde.
De nucleaire moderniseringsslag die alle kernwapenstaten doorvoeren laat zien dat deze staten in ieder geval nog tientallen jaren over kernwapens willen beschikken. Het streven naar nieuwe kernwapens, die in een conflict ‘beter inzetbaar’ zouden moeten zijn, is een gevaarlijke ontwikkeling. Gekoppeld aan recente ontwikkelingen, waar oplopende spanningen tussen Rusland en de NAVO voeding geven aan meer militaire retoriek en het nadrukkelijker noemen van de mogelijke inzet van kernwapens, vormt dit een potentieel explosieve cocktail.
Mark Akkerman
